Zachowek

Co to jest zachowek

O ile spadkodawca nie sporządzi testamentu to przy ustalaniu kręgu spadkobierców po jego śmierci zastosowanie będą miały przepisy ustawy, które wskazują komu i w jakiej części należy się spadek po zmarłym. Mówimy wtedy o dziedziczeniu ustawowym.

Polskie prawo pozwala jednak na swobodne rozporządzanie własnym majątkiem na wypadek śmierci. Spadkodawca może więc „przekazać” go za pomocą testamentu dowolnej osobie (osobom) – tak z kręgu najbliższej rodziny, jak i osobom zupełnie obcym. Ma wtedy miejsce dziedziczenie testamentowe.

Zdarza się, że wolą spadkodawcy jest, aby jego majątek przypadł tylko niektórym spośród spadkobierców ustawowych a nawet komuś, kto w ogóle by po nim nie dziedziczył na podstawie ustawy (osoba obca, spoza rodziny). W tym celu spadkodawca może sporządzić testament, w którym przekaże dowolnym osobom cały swój majtek, bądź też za pomocą tzw. zapisu windykacyjnego przekaże własność określonego przedmiotu ze swojego majątku (np. mieszkanie), który nierzadko wyczerpuje cały spadek. Może się również zdarzyć, że spadkodawca jeszcze za życia przekaże wszystkie swoje wartościowe przedmioty (np. nieruchomości, pieniądze) określonym osobom w formie darowizny.

Może to prowadzić do naruszenia interesów osób najbliższych spadkodawcy, które zgodnie z ustawą i przypadku braku dokonania wskazanych rozporządzeń majątkiem przez spadkodawcę, dziedziczyliby po nim.

W związku z tym, aby zapobiec pokrzywdzeniu krewnych spadkodawcy, polskie prawo przewiduje instytucję zachowku (zachówku). I tak, w przypadku, gdy osoby najbliższe spadkodawcy nie dojdą w ogóle do dziedziczenia albo gdy wskutek wcześniejszego rozporządzenia majątkiem przez spadkodawcę (np. w drodze darowizn), otrzymają ze spadku zbyt mało, przysługuje im roszczenie pieniężne, kierowane przede wszystkim do powołanego przez spadkodawcę spadkobiercy testamentowego (spadkobierców), ale także do osób obdarowanych przez spadkodawcę, czy też na rzecz których uczynił on zapisy windykacyjne.

Jeżeli interesuje Cię komu przysługuje zachowek, od kogo można się go domagać i od czego zależy jego wysokość, zapraszam do lektury niniejszego artykułu.

Komu przysługuje zachowek

Co do zasady do zachowku uprawnieni są:

• zstępni spadkodawcy, tj. jego dzieci – także przysposobione (adoptowane), czyli zachowek po rodzicach oraz wnuki,
• małżonek spadkodawcy,
• rodzice spadkodawcy, ale tylko wówczas, gdyby byli powołani do spadku z ustawy – przykład: zgodnie z ustawą w pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci
  i małżonek spadkodawcy, zatem rodzice dochodzą do dziedziczenia dopiero wtedy, gdy brak jest wskazanych osób.

W pewnych przypadkach wskazane osoby(zstępni, małżonek, rodzice) nie będą jednak uprawnione do zachowku. Dzieje się tak, w przypadku, gdy zostaną uznani za niegodnych, zrzekną się dziedziczenia, a także gdy odrzucą spadek.

Podobnie jest w przypadku małżonka, który został wyłączony od dziedziczenia, a więc gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy tego małżonka, a żądanie to było uzasadnione (lub gdy wystąpił o to któryś z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem), a także w stosunku do osób wydziedziczonych przez spadkodawcę (co oznacza formalne – tj.  w testamencie – pozbawienie przez spadkodawcę prawa do zachowku).

Od kogo domagać się zapłaty zachowku

Do pokrycia zachowku poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej zobowiązani są, kolejno:

• spadkobiercy,
• zapisobiercy windykacyjni (osoby, które otrzymały od spadkodawcy na podstawie testamentu notarialnego rzecz oznaczoną co do tożsamości – np. samochód, nieruchomość, zbywalne prawo majątkowe – np. udziały w spółce z o.o., prawa autorskie, wierzytelności, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, czy też na rzecz, której ustanowiono użytkowanie lub służebność),
• obdarowani przez spadkodawcę.

Roszczenie o zapłatę zachowku w pierwszej kolejności należy skierować do spadkobierców. Dopiero, gdy nie możemy otrzymać należnego zachowku od spadkobierców, wówczas możemy skierować je do zapisobiercy windykacyjnego. Przy czym należy pamiętać, że odpowiada on jedynie do wysokości własnego wzbogacenia.

Przykład: należny nam zachowek to kwota 200 tys. zł. Zapisobierca windykacyjny otrzymał od spadkodawcy samochód o wartości 90 tys. zł. Zatem możemy domagać się od niego pokrycia zachowku tylko do wysokości 90 tys. zł.

Jeżeli zaś nie otrzymamy należnego nam zachowku ani od spadkobierców, ani też od zapisobierców windykacyjnych, wówczas żądanie możemy skierować do osób obdarowanych przez spadkodawcę, które również odpowiadają tylko w granicach swojego wzbogacenia.

Przykład: należny nam zachowek to kwota 150 tys. zł. Obdarowany otrzymał od spadkodawcy kwotę 50 tys. zł. Zatem od obdarowanego możemy domagać się pokrycia zachowku jedynie w wysokości 50 tys. zł.

Wysokość Zachowku: przewodnik krok po kroku do obliczania sumy

Jakie jest Twoje roszczenie o zachowek?

Zachowek to roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, której wysokość wynosi połowę lub dwie trzecie udziału spadkowego. Ta ostatnia sytuacja dotyczy osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich zstępnych spadkodawcy. Roszczenie wynika z udziału, który przysługiwałby uprawnionemu w sytuacji dziedziczenia ustawowego.

Pierwszy krok: Obliczenie udziału spadkowego

Aby określić należny zachowek, pierwszym krokiem jest ustalenie wielkości udziału w spadku, który należałby do osoby uprawnionej do zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego. Udział ten wyraża się ułamkiem, który uwzględnia spadkobierców niegodnych i tych, którzy spadek odrzucili. Pomija jednak spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni przez spadkodawcę.

W celu ustalenia udziału spadkowego odwołujemy się do przepisów art. 931 i następnych Kodeksu cywilnego, które określają kolejność dziedziczenia.

Przykład obliczenia udziału spadkowego

Przyjmijmy, że spadkodawca miał dwójkę małoletnich dzieci oraz małżonka. W przypadku dziedziczenia ustawowego udział w spadku każdej z tych osób wynosiłby po 1/3. Jednakże, spadkodawca sporządził testament, w którym jedno z małoletnich dzieci zostało pominięte i nie otrzymało żadnej darowizny za życia spadkodawcy.

Drugi krok: Określenie udziału dla osoby uprawnionej do zachowku

Gdy udział spadkowy osoby uprawnionej do zachowku jest już ustalony, kolejnym krokiem jest ustalenie, czy przysługuje jej 1/2 tego udziału, czy 2/3. W powyższym przykładzie, małoletnie dziecko spadkodawcy ma prawo do 2/3 udziału spadkowego. Zatem udział 1/3 w spadku, jaki przypadłby dziecku przy dziedziczeniu ustawowym, należy pomnożyć przez 2/3, co daje 2/9. Ten ułamek odpowiada wielkości zachowku należnego uprawnionemu.

Trzeci krok: Obliczanie wartości zachowku

Ostatnim krokiem jest przemnożenie uzyskanego ułamka przez wartość tzw. substratu zachowku, czyli wartości majątku spadkowego. Substrat zachowku to wartość aktywów spadkodawcy (np. nieruchomości, ruchomości, pieniądze), pomniejszona o wartość pasywów (długi, koszty pogrzebu). Należy doliczyć wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę za jego życia oraz zapisów windykacyjnych.

Przykład obliczenia wartości zachowku

Przyjmijmy, że substrat zachowku wynosi 360 tys. zł, udział w spadku (z przykładu powyżej) to 1/3, a udział małoletniego dziecka to 2/3. W takim wypadku, obliczenie wygląda następująco: 2/9 x 360 tys. zł = 80 tys. zł. To jest wysokość zachowku należna małoletniemu dziecku.

Ważne jest, aby pamiętać, że od wyliczonej kwoty zachowku odliczamy wszelkie korzyści, które uprawniony już otrzymał od spadkodawcy, takie jak zapis windykacyjny, darowiznę, ale również koszty wychowania i wykształcenia, jeżeli przekraczają one przeciętną miarę.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy i jako takie podlega przedawnieniu. Następuje to odpowiednio: w przypadku dziedziczenia testamentowego – z upływem pięciu lat od chwili ogłoszenia testamentu (data otwarcia i ogłoszenia testamentu jest umieszczona w protokole sądowym – w przypadku sądowego otwarcia i ogłoszenia testamentu, bądź w protokole sporządzonym przez notariusza – w przypadku, gdy czynności tych dokonuje notariusz); w przypadku dziedziczenia ustawowego – z upływem pięciu lat od chwili otwarcia spadku (chwila śmierci spadkodawcy).

Jest to o tyle istotne, iż upływ wskazanych terminów powoduje, że zobowiązany do zapłaty zachowku może uchylić się od spełnienie tego świadczenia.

Powyżej przedstawiono najważniejsze informacje dotyczące zachowku. Jeżeli jednak nadal masz wątpliwości czy Tobie lub Twoim bliskim należy się zachowek, w jakiej wysokości i jak go uzyskać, zapraszamy do kontaktu z nasza Kancelarią.